رمزگشایی دانشمندان: چرا زنان در هر فرهنگی بیشتر عمر میکنند؟

تفاوت طول عمر میان زنان و مردان ریشهای تکاملی دارد و از ساختار ژنتیکی و الگوهای تولیدمثل سرچشمه میگیرد، نه صرفاً عوامل محیطی یا فرهنگی.
پژوهشهای تازه علمی راز ماندگار طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان را از منظر تکامل و ژنتیک بررسی کردهاند؛ رازی که نه به سبک زندگی بلکه به نقشه زیستیِ شکلگرفته در طول میلیونها سال بازمیگردد.
به نقل از دیلی گلکسی، برای دههها، این پرسش ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده بود که چرا زنان معمولاً بیشتر از مردان عمر میکنند. این فاصلهی میانگین، که در سراسر جهان حدود پنج سال است، در گذر از جنگها، بیماریهای همهگیر و دگرگونیهای اجتماعی بزرگ همچنان پابرجا مانده است. اکنون پژوهشی گسترده که صدها گونه جانوری را با یکدیگر مقایسه کرده، پاسخی تازه ارائه میدهد: راز این تفاوت در ژنها و در خود طرح تکامل نهفته است.
مطالعهای که در نشریه Science Advances منتشر شده و رهبری آن بر عهده دکتر یوهانا استرک از دانشگاه جنوب دانمارک بوده، طول عمر ۵۲۸ گونه پستاندار و ۶۴۸ گونه پرنده را، هم در حیات وحش و هم در باغوحشها، مورد بررسی قرار داده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که تفاوتهای جنسی در طول عمر نه تصادفی است و نه مختص انسان؛ بلکه در خود منطق بقای گونهها و سازوکار تولیدمثل ریشه دارد.
نقشه تکامل برای طول عمر
در میان پستانداران، مادهها بهطور میانگین حدود ۱۲ تا ۱۳ درصد بیشتر از نرها عمر میکنند. اما در میان پرندگان، الگو معکوس است؛ نرها حدود ۵ درصد بیشتر از مادهها زندگی میکنند. این تفاوتها را نمیتوان با سبک زندگی، اندازه بدن یا رژیم غذایی توضیح داد، بلکه به ساختار ژنتیکی و استراتژیهای تولیدمثل مربوط میشود.
در پستانداران، جنس ماده دارای دو کروموزوم X است که نوعی «تور ایمنی ژنتیکی» بهشمار میرود و از بدن در برابر جهشهای مضر محافظت میکند. اما جنس نر تنها یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y دارد، و همین کمبود، آسیبپذیری بیشتری ایجاد میکند. در پرندگان اما، این وضعیت برعکس است: مادهها دارای کروموزومهای ZW و نرها دارای ZZ هستند؛ بنابراین در اینجا نرها از نظر ژنتیکی در موقعیت امنتری قرار دارند.
دکتر استرک میگوید: «حتی زمانی که حیوانات در محیطی امن مانند باغوحش، دور از شکارچیان و بیماریها زندگی میکنند، تفاوت طول عمر میان جنسها باقی میماند. این نشانهای روشن است که زیستشناسی، نه محیط، عامل اصلی این شکاف است.» این پژوهش بر اساس دادههای دموگرافیک پایگاه جهانی Species360، بزرگترین بانک اطلاعاتی باغوحشها و آکواریومها در جهان، انجام شده و ادامهای است بر مطالعات پیشین درباره شامپانزهها، گوریلها و انسانها؛ سه گونهای که در همۀ آنها نیز الگوی مشابهی مشاهده میشود: مادهها همواره بیش از نرها عمر میکنند. پایگاه Earth.com نیز در گزارشی این یافتهها را تأیید کرده و آن را نشانهای از تداوم این الگو در سراسر قلمرو جانوران دانسته است.
هزینه رقابت
یکی از دلایل اصلی عمر کوتاهتر نرها در میان پستانداران، انتخاب جنسی یا همان رقابت برای جفتیابی است. در گونههایی که نرها برای جلب جفت با یکدیگر رقابت میکنند، از شیرها گرفته تا گوزنها، انرژی زیادی صرف نبرد، نمایش قدرت و دفاع از قلمرو میشود؛ انرژیای که در نهایت به قیمت طول عمر تمام میشود.
تولیدمثل میکند. نرهای گونههای چندهمسری بهای سنگینی برای رقابت میپردازند.» در این فرایند، زخمها، استرس، و نیاز متابولیکی برای حفظ بدن بزرگتر یا ویژگیهای ظاهری پرزرقوبرق، همگی روند پیری را تسریع میکنند.
در مقابل، بسیاری از پرندگان زندگی تکهمسری دارند و در مراقبت از فرزندان مشارکت میکنند، به همین دلیل زندگی آرامتر و ایمنتری دارند. بااینحال، در میان پرندگانی مانند عقابها و جغدها که مادهها از نظر جثه بزرگتر و سلطهگرتر هستند، این الگو باز هم وارونه میشود و نرها عمر کوتاهتری دارند.
نقش مادری، ایمنی و بقا
در بسیاری از گونهها، مادهها مسئول اصلی مراقبت از فرزندان هستند و تکامل، بهنظر میرسد این نقش را پاداش داده است. پژوهش نشان میدهد در گونههایی که مراقبت مادری شدیدتر است، مانند نخستیسانان، عمر طولانیتر در جنس ماده شایعتر است. بقای مادر مستقیماً احتمال زندهماندن فرزندان را افزایش میدهد و در نتیجه، طول عمر بیشتر به مزیتی تولیدمثلی تبدیل میشود.
در سوی دیگر، سیستم ایمنی نیز نقشی پیچیده ایفا میکند. پستانداران ماده معمولاً پاسخ ایمنی قویتری دارند که آنها را در برابر بیماریها محافظت میکند، اما درعینحال خطر ابتلا به بیماریهای خودایمنی را افزایش میدهد. در مقابل، نرها بهدلیل دفاع ایمنی ضعیفتر، بیشتر در معرض عفونتها قرار دارند اما کمتر دچار اختلالات ایمنی میشوند.
دانشمندان معتقدند این تعادل میان مزایا و معایب، میراثی کهن از تکامل است و در گونههای گوناگون از فیل گرفته تا انسان تکرار میشود. به عبارت دیگر، تفاوت میان طول عمر زنان و مردان پیش از شکلگیری تمدن انسانی در نقشه حیات حک شده است.
انسان همچنان از الگوی جانوران پیروی میکند
حتی با وجود پیشرفتهای پزشکی و بهبود شرایط زندگی، منطق تکاملی همچنان خود را نشان میدهد. بر اساس دادههای سازمان جهانی بهداشت، زنان در تقریباً تمام کشورهای جهان بیش از مردان عمر میکنند. در سوئد، جایی که یکی از قدیمیترین نظامهای ثبت طول عمر وجود دارد، این شکاف از حدود دو سال در قرن هجدهم به بیش از پنج سال در دوران معاصر افزایش یافته است؛ امری که پژوهشگران آن را ناشی از کاهش مرگومیر مادران و کمتر شدن تلفات زودهنگام مردان میدانند.
بااینحال، حتی با تلاشهای پزشکی و اجتماعی برای برابر کردن شرایط، اثر ژنتیکی و تکاملی همچنان پابرجاست. دکتر استرک میگوید: «میتوانیم این فاصله را کمتر کنیم، اما احتمالاً هرگز قادر نخواهیم بود آن را بهطور کامل از میان ببریم.»
به باور دانشمندان، طول عمر بیشتر زنان صرفاً نتیجه سبک زندگی یا مراقبتهای بهداشتی بهتر نیست، بلکه میراثی است که از میلیونها سال پیش در ساختار زیستی انسان و بیشتر پستانداران حک شده است؛ میراثی که نشان میدهد در نبرد میان ژنها و زمان، طبیعت همواره نقشهای دقیق برای بقا در ذهن داشته است.
این پژوهش گسترده، بار دیگر نشان میدهد تفاوت میان عمر زنان و مردان نه پدیدهای فرهنگی یا تصادفی، بلکه بخشی از تاریخ طبیعی حیات است. از ژنها تا رفتارهای اجتماعی، تکامل سازوکاری طراحی کرده است که در آن طول عمر بیشتر زنان، ابزاری برای استمرار نسل و بقای گونهها محسوب میشود.