وقتی تحصیل بهانه است/ پشت‌پرده مهاجرت جوانان برای فرار از خدمت سربازی

برای خیلی از مردان تحصیل و دانشگاه یکی از راه‌های به‌تعویق‌انداختن سربازی است.

ماهان نمی‌خواست سرباز باشد. تحصیلش در مقطع کارشناسی‌ارشد هم برای همین بود؛ که مجبور به سربازی‌رفتن نباشد. بعد هم به‌همین‌دلیل، آزمون دکتری داد و دانشگاه هم ثبت‌نام کرد تا وقت بخرد و ویزای تحصیلی‌اش برسد اما درنهایت نمی‌توانست برای خروج از کشور معافیت تحصیلی بگیرد و حالا که ایران را ترک کرده، نمی‌تواند تا سه سال برگردد. 

 این مسئله مشترک مشمولین سربازی است؛ در هر مرحله از کار، تحصیل و زندگی‌شان یا باید شکلی از معافیت موقت مثل معافیت تحصیلی داشته باشند، یا به سربازی بروند. در غیر این صورت غایب محسوب می‌شوند و مشمول محدودیت‌های قانونی. اما مشکل از جایی شروع می‌شود که همه امکان دریافت معافیت موقت را ندارند

طبق قوانین سازمان نظام وظیفه در ایران سپری‌کردن دوران سربازی برای ایرانیان مشمول چه در داخل و خارج کشور اجباری است. دوم مهرماه امسال سردار رحمان علیدوست، رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا، اعلام کرد که درحال‌حاضر بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار مشمول غایب در کشور داریم که از این تعداد، حدود ۳۰۰ هزار نفر فاقد اطلاعات هستند و هیچ نشانی از آن‌ها در دسترس نیست؛ به گفته او به‌دلیل وجود همین آمار بالا، مجلس شورای اسلامی و ستاد کل نیروهای مسلح به این موضوع ورود کرده‌اند؛ چون تعداد مشمولان غایب قابل‌توجه است. با وجود اعلام این آمار، هنوز تعداد مشمولان غایب داخل و خارج از کشور به تفکیک اعلام‌نشده است. 

سردار تقی مهری، رئیس وقت سازمان وظیفه نیز در سال ۱۴۰۱ گفته بود: «آمار مشمولان غایب در سطح کشور چه کسانی که در داخل کشور زندگی می‌کنند یا در خارج از کشور هستند همان عددی است که در گذشته اعلام کردیم، اما این عدد پالایش نشده است، چراکه ممکن است افرادی دارای بیماری باشند یا تحت پوشش سازمان بهزیستی باشند، اما از نظر جسمی و حرکتی دارای مشکل بوده و نتوانسته‌اند، برای دریافت کارت معافیت مراجعه کنند.» 

طی سال‌های اخیر دولت و مجلس تلاش کردند تمهیداتی برای بازگشت مشمولان سربازی خارج از کشور ایجاد کنند؛ یکی از آن‌ها انجام طرح‌های پژوهشی به‌عنوان جایگزینی برای خدمت سربازی است که از سال ۱۴۰۱ آغاز شد. ۳۰ شهریورماه سال ۱۴۰۱ قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان، اعلام کرد: «نخبگان مقیم خارج از کشور که دوره سربازی خود را نگذرانده‌اند، می‌توانند با انجام طرح پژوهشی و ارائه آن، معافیت سربازی دریافت کنند. 

آن‌ها همچنین می‌توانند در حین انجام طرح پژوهشی، چندین‌بار در کشور تردد داشته باشند. درحال‌حاضر این طرح با هماهنگی ستادکل نیروهای مسلح به‌گونه‌ای تعریف شده است که برای این عزیزان در همان خارج از کشور طرح پژوهشی تعریف می‌شود و انجام طرح و ارائه آن به کشور به‌منزله انجام سربازی تلقی می‌شود. حتی نخبگان در طول انجام طرح پژوهشی می‌توانند چندین‌بار به کشور رفت‌وآمد داشته و در تردد باشند.» 

سال گذشته نیز فاطمه جراره، دبیر کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، از مصوبه‌ای جدید در این کمیسیون خبر داد که طبق آن مجلس، ستاد کل نیروهای مسلح را موظف کرده است تا براساس قانون، هر فردی که دیپلم خود را در ایران دریافت کرده باشد، بلافاصله بتواند در یک دانشگاه خارجی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ادامه تحصیل دهد. طبق توضیحات او این تصمیم به‌معنای دریافت معافیت تحصیلی برای دانشجویان است که به آن‌ها امکان می‌دهد در خارج از کشور تحصیل کنند و پس از اتمام دوره‌های تحصیلی، بدون نگرانی از وضعیت سربازی به ایران بازگردند. 

جراره دلیل این تصمیم را حل مشکلات گروهی از مشمولان سربازی اعلام کرده بود: «پیش از این، برخی از دانشجویان به‌دلیل مشکلات مربوط به سربازی از سنین پایین تصمیم به مهاجرت به خارج از کشور می‌گرفتند اما براساس قانون جدید، دانشجویان ایرانی که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند، می‌توانند دو تا سه بار در سال به ایران بازگردند و وضعیت سربازی آن‌ها دچار مشکل نخواهد شد.» 

مهدی حیدری، رئیس کل سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی نیز به تازگی اعلام کرده است: «به‌دنبال اجرای طرحی هستیم که سرمایه‌گذاری برای ایرانی‌های مقیم خارج خدمت سربازی حساب شود به این معنا که هر ایرانی مقیم خارج اگر در کشورمان سرمایه‌گذاری کند، می‌تواند پایان خدمت بگیرد.» 

درحال‌حاضر طبق آخرین گفته‌های سرهنگ زاهدی، معاون اجتماعی سازمان نظام وظیفه «براساس تصمیمی که در ستاد نیروهای مسلح گرفته شد و فرمانده کل قوا نیز با این تصمیم موافقت کردند قرار شد برای اینکه ارتباط مشمولان ایرانی خارج از کشور با کشور قطع نشود؛ آن‌ها بتوانند وارد کشور شوند. 

این قانون دو شرط دارد. اول اینکه این افراد، مشمولان غائب هستند. دوم اینکه باید حداقل سه سال در کشور خارجی خود اقامت داشته باشند و بتوان این اقامت را توسط کنسولگری ایران در کشور مقصد تائید کرد. این افراد می‌توانند سالی دو بار به کشور سفر کنند و تا سقف سه ماه نیز در کشور بمانند.» 

۳ سال دوری 

معافیت تحصیلی برای هر مقطع تنها یک‌بار به هر فرد داده می‌شود که آن هم جزئیاتی دارد. این یک درگیری دائمی است، پیمان می‌گوید: «ما پسرها انگار همیشه یک بدهی داریم، هر تصمیم و فکری از نوجوانی در نسبت با همین سربازی رفتن یا نرفتن بوده. هر مرحله برای همه ما مبهم است، هر سال که از مقطعی فارغ‌التحصیل می‌شویم، قانونی عوض شده و سامانه‌ای کم یا زیاد شده است. همیشه هم باید یک شکلی از تعیین تکلیف این مدارک را داشته باشیم، برای هر کاری که می‌خواهیم انجام دهیم.» 

اما دانشجویانی که برای تحصیل از کشور خارج می‌شوند چالش‌های بیشتری دارند، یکی از این چالش‌ها مشکل افرادی مثل ماهان است که کارشناسی‌ارشد را یک‌بار طی کرده‌اند و دیگر امکان دریافت معافیت تحصیلی برای این مقطع را ندارند یا به هر دلیلی معافیت تحصیلی دیگر شامل آن‌ها نمی‌شود: «اگر من این مشکل را هم نداشتم، رشته تحصیلی‌ام در لیست رشته‌هایی نبود که امکان دریافت معافیت تحصیلی دارند. لیست‌هایی وجود دارد از دانشگاه‌های خارج از کشور و رشته‌های مقاطع مختلف که تنها امکان دریافت معافیت تحصیلی برای آن‌ها وجود دارد.» رشته ماهان طراحی است، در دانشگاهی معتبر که اسم‌اش در این لیست‌های مشمول معافیت هم بوده، اما رشته‌اش نه. ماهان مثل خیلی از مردان دیگر با ارائه وثیقه ۶۰ میلیونی، سیاحتی از کشور خارج شد و می‌دانست برنمی‌گردد. 

از نظر قانون، خروج او تنها برای دو هفته قانونی است و پس از آن غیرمجاز است. اگر برگردد با ممنوعیت خروج، ازدست‌دادن حق تحصیل و اجبار به خدمت مواجه می‌شود. تنها زمانی این اتفاق نمی‌افتد که سه سال ایران نیامده باشد و «مقیم خارج از کشور» محسوب شود. 

بنابراین بعد از سه‌سال دوری از ایران و اقامت در کشوری دیگر، افرادی مثل او می‌توانند تحت عنوان «مشمول غایب مقیم خارج از کشور»، مجوز سالانه ۹۰ روز حضور در ایران تنها طی دو بار رفت‌وآمد را دریافت کنند و مادامی که شرایط آن‌ها تغییری نکند، ممنوع‌الخروج و وادار به سربازی نمی‌شوند. درواقع خبر رسیدن ویزا برای ماهان فقط به‌معنی فرصت مهاجرت و تحصیل‌کردن نبود؛ این یعنی حداقل سه سال دوری. 

به هر دری زدن، برای سرباز نبودن

معافیت تحصیلی هم محدودیت‌های خودش را دارد. پیمان آلمان زندگی می‌کند، درس‌اش تمام شده و در این مدت با معافیت تحصیلی که داشته می‌توانست به ایران رفت‌وآمد کند، سالی دو بار و نهایت به‌مدت ۹۰ روز. با تمام شدن معافیت تحصیلی در حال طی مراحل بعدی است که به «مشمول غایب مقیم خارج از کشور» تبدیل شود. 

چون او طی همین معافیت تحصیلی، سه سال اقامت خارج از کشور را حین تحصیل طی کرده است، دیگر نیازی به سه سال غیبت و دوری ندارد. شرایط ثابت می‌ماند و تنها عنوان موقعیت او تغییر می‌کند و مثل قبل همچنان سالی دو بار و ۹۰ روز اجازه ورود و حضور در ایران را دارد. 

برای خیلی از این مردان تحصیل و دانشگاه یکی از راه‌های به‌تعویق‌انداختن سربازی است. پیمان جایی میان صحبت‌هایش می‌گوید: «اگر به خودم بود، کارشناسی را هم نمی‌خواندم، اصلاً خواندم که برای ارشد بتوانم مهاجرت کنم و سرباز نشوم.» او همان سال ۹۹ که فارغ‌التحصیل شد، فرآیند مهاجرت را شروع کرده بود و تابستان سال ۱۴۰۰، هنگام دریافت پاسپورت باید ابتدا برگه سبز سربازی یا برگه اعزام دریافت می‌کرد: «باید عکس می‌گرفتم و تمام مدارک لازم را می‌بردم، حتی دو واکسن هم داشت که زدم، فقط برای اینکه تعیین‌تکلیف شوم و پاسپورت بگیرم.» 

براساس اعتبار برگه سبز، باید آبان‌ماه اعزام می‌شد اما پذیرش دانشگاه نرسیده بود و پیمان هم همان راه همیشگی باقی افراد را انتخاب کرد: «مجبور شدم برای ارشد ثبت‌نام کنم. پذیرش و ویزا که رسید، کارهای انصراف و ارائه پذیرش جدید و معافیت تحصیلی برای خارج از کشور را کردم، خیلی‌ها نمی‌دانند باید انصراف دهند و در این تله افتاده‌اند، دوستی دارم که چون ارشدش را تمام کرده بود، مجبور شد سیاحتی از کشور خارج شود.» 

سال گذشته پژوهشی با عنوان «گزارش مهاجرت ایرانیان: علل و انگیزه‌ها» توسط بهرام صلواتی و محمد فاضلی منتشر شد که طبق آن، تنها ۱۶/۷ درصد از ایرانیان اظهار کردند که به مهاجرت فکر نمی‌کنند. از ۸۳/۳ درصد باقی‌مانده، ۳۶/۸ درصد یا مهاجرت کرده‌اند یا برای مهاجرت اقدام کرده‌اند. میانگین تحصیلات مصاحبه‌شوندگان، کارشناسی‌ارشد است و براساس داده‌ها، تحصیلات و درآمد بیشتر باعث تقویت تمایل به مهاجرت می‌شود. 

بنابراین در وضعیتی که مهاجرت دیگر چندان یک انتخاب فردی نیست، این دسته از افراد، علاوه بر ترک خانه و کشور، فشار مضاعف اضطراب عدم‌بازگشت و محدودیت بازگشت به کشور را هم دارند. تعداد دقیقی از هر گروه از این افراد در دست نیست اما رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا مهرماه امسال اعلام کرد: «درحال‌حاضر بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار مشمول غایب در کشور داریم که از این تعداد، حدود ۳۰۰ هزار نفر فاقد اطلاعات هستند و هیچ نشانی از آن‌ها در دسترس نیست.» 

مجبور به مهاجرت

همین چالش‌ها، حتی بر افراد بی‌میل به مهاجرت هم موثر است. پویا اصلاً قصد مهاجرت نداشته، کسب‌وکار خودش را دارد که نیازمند سفرهای منظم خارجی است، اما از طرفی به‌زودی مقطع کارشناسی‌ارشد را تمام می‌کند و مدت محدودی برای اعزام به سربازی خواهد داشت. اگر نرود، «غایب» می‌شود و ممنوع‌الخروج. حالا فکر می‌کند باید زودتر تصمیم بگیرد که برود یا بماند: «دلم می‌سوزد این طرف را ول کنم و بروم. به‌خاطر سربازی، اگر بروم دیگر نمی‌توانم تا چندسال برگردم. 

بعد از چندسال هم فقط می‌توانم یک مجوز حضور برای مدتی کوتاهی بگیرم و برگردم ایران.» پویا دائم تاکید می‌کند که با سربازی دو سال از عمرش می‌رود: «حتی می‌توانم برای شرکت خودم امریه بگیرم، اما باز هم دو سال نمی‌توانم از کشور خارج شوم و باز هم کارهای خارج از ایران می‌ماند، یا باید این‌طرف را رها کنم یا آن‌طرف را.» 

برای افرادی که در حین خدمت هستند، امکان خروج از کشور بسیار سخت است. این افراد در شرایط خاص و با مجوز می‌توانند برای مدت‌کوتاهی از کشور خارج شوند. پویا حتی به مهاجرت و معافیت تحصیلی هم نمی‌تواند فکر کند: «من به کارم علاقه دارم، اصلاً نمی‌خواهم درس بخوانم. ارشد را هم خواندم که مشمول نشوم.» 

در صحبت‌ها، دائماً چالش رسیدن به اطلاعات درست تکرار می‌شود، منبع اطلاعات دقیق زیاد نیست و اطلاعات سخت به‌دست می‌آید. ماهان تاکید می‌کنند که قوانین را می‌داند چون کفش‌آهنی به‌پا کرده و از این‌طرف و آن‌طرف دنبال اطلاعات و پیگیر کارها بوده: «تقریباً هیچ منبع دقیقی برای این اطلاعات نیست، خود سازمان نظام وظیفه و سخا، بهترین منابع هستند که آن‌ها هم کامل نیستند و صرفاً یک سری سرنخ و کلیدواژه می‌توان در آن‌ها پیدا کرد. یک شماره تلفن هم هست که با خط ثابت شهری باید با آن تماس بگیری که مربوط به خود سازمان نظام وظیفه است و بعد از یک صف طولانی می‌توانی سوالاتت را بپرسی. اما منبع درستی وجود ندارد و خیلی‌ها هم به‌همین‌خاطر به دردسر می‌افتند.» 

فرآیند ادارای سخت و حتی غیرقانونی

طی‌کردن همین مراحل عادی معافیت تحصیلی برای هر فرد داستان‌های متفاوتی دارد. دانشجویان خارج از کشور مراحل دیگری از کارهای اداری را باید طی کنند. پیمان از بخش‌هایی از آن گلایه می‌کند که ساختار درستی ندارند: «بعد از فارغ‌التحصیلی، اول در سامانه میخک ۲۰ یورو برای تایید مدرک تحصیلی واریز می‌کنی، برای تایید مدارکی که خودشان تاییدیه دارند و هر جای دنیا ببری، معتبر است. بعد هم در سامانه ایرانداک باید پایان‌نامه و تمام جزئیات تحصیل را وارد کنی. عجیب‌تر این بود که با سرور خارج از ایران امکان ورود به سایت نبود و با خواهرم در ایران و با سختی این کار را پیش بردیم.» 

پیمان و سایر افرادی که در شرایط مشابه او هستند کاملاً به طی‌کردن این مراحل نیاز دارند. مرحله نهایی این تاییدیه‌های تحصیلی، اجباری، اما برای آن‌ها غیرقانونی است: «یک‌بار در ایرانداک درخواست مدارک من رد شد چون باید کل پایان‌نامه‌ام را بارگذاری می‌کردم و نمی‌خواستم این کار را بکنم. برایشان توضیح هم نوشتم و ایمیل زدم و حتی از ایران با آن‌ها تماس گرفتند. گفته بودم پایان‌نامه من مقدار زیادی از اطلاعات یک کارخانه را دارد و جزء اطلاعات حساسی است که نباید به اشتراک گذاشته شود. 

خیلی از دانشجوها در رشته‌های مهندسی، پایان‌نامه‌هایشان روی کارخانه‌هاست، وقتی کسی مثلاً روی شرکت BMW پایان‌نامه را نوشته، جزئیات زیادی از موتور این شرکت را توضیح داده است و نسبت به این اطلاعات مسئولیت دارد. اما این اطلاعات به‌صورت رایگان در اختیار این سامانه قرار می‌گیرد و درواقع ما مجبور به این کار می‌شویم.» 

وقتی از نتیجه نهایی این مراحل می‌پرسم، می‌گوید درنهایت وقتی خانواده‌اش با سامانه تماس گرفتند، جواب گرفتند که «خیالتان راحت جایش امن است» و این تماس و پیگیری‌ها نتیجه‌ای نداشته و او هم چاره دیگری نداشته: «من هم دیگر پایان‌نامه را فرستادم، خسته شده بودم. خیلی حس بدی داشتم، چون این کار غیرقانونی است و اگر کسی اینجا بفهمد، می‌تواند پیگیری قانونی کند. بعد از این مرحله هم، کارهای دیگری به‌صورت حضوری از طرف خانواده درجه یک باید پیگیری شود و در این مرحله ۴۰ میلیون ودیعه‌ای که برای خروج از کشور قرار داده بودیم هم ضبط شد.» 

سفر دوهفته‌ای بی‌بازگشت

آرش تقریباً درنتیجه همین جزئیات قانونی هرگز نتوانست برگردد. او سیاحتی از کشور خارج شد، به ترکیه رفت تا ویزا بگیرد درحالی‌که دانشجوی کارشناسی بود و با وثیقه ۳۰ میلیونی فقط یک‌ماه می‌توانست خارج از کشور بماند و راه خروج از کشور به‌شکل دیگری را نداشت. مشمولان در دوران معافیت تحصیلی، اگر داخل کشور تحصیل کنند، محدودیت خروج دارند و وقتی خارج از ایران در حال تحصیل باشند، محدودیت حضور در ایران. روند دریافت ویزای آرش طول کشید، به‌جای دو هفته، یک‌ماه‌ونیم زمان برد: «اگر برمی‌گشتم، ۶ ماه ممنوع‌الخروج می‌شدم و بعدش می‌توانستم دوباره یک‌ماه اجازه خروج بگیرم؛ اما اگر واقعیت را بگویم ولی ترسیدم. این نگرانی را داشتم که اگر با پاسپورتی که ویزای آمریکا دارد، وارد ایران شوم، اتفاقی بیفتد.» 

آرش قصد رفتن و برنگشتن نداشت: «۳ سال پیش قصد خروج از کشور را داشتم اما آن‌موقع قصد این را نداشتم که کامل خارج شوم و دیگر برنگردم. قصد داشتم کارها را انجام دهم و دوباره برگردم. اما پاسپورت نداشتم، در سفارت بود. یعنی راهی نداشتم که بتوانم حتی از ترکیه برگردم. صرفاً ماندم در ترکیه تا پاسپورت برسد. آن‌موقع دانشجو بودم، سال چهارم مقطع کارشناسی.» 

مهاجرت آرش تحصیلی نبوده، اما همین ترک‌کردن ناگهانی باعث‌شده، نه درس‌اش را تمام کند، نه بتواند اصلاً مدرکی دریافت کند: «من دانشگاه آزاد درس می‌خواندم که یک‌سری درس‌های یک واحدی دارد که به‌عنوان درس‌های الزامی باید بگذرانید. بدون آن‌ها، حتی اگر۱۴۰ تا واحدی که رشته و مقطع شما نیاز دارد را گذرانده باشید هم هیچ مدرکی به شما نمی‌دهند. 

زمانی‌که من ایران را ترک کردم، در میان ترم درسی به دروس الزامی تبدیل شد. بنابراین هرکسی که می‌خواست حتی ریزنمرات بگیرد، بدون طی‌کردن این واحد درسی، ریزنمرات‌اش رسمی نبود. حتی اگر به‌قدری درس خوانده بود که بتواند یک فوق‌دیپلم بگیرد، بدون این درس‌‎ها چیزی دریافت نمی‌کرد. این شرایط برای من هم پیش آمد، حداقل فوق‌دیپلم می‌توانستم بگیرم اما به‌نوعی چهار سال تحصیل انگار هیچ فایده‌ای نداشت و اینجا دوباره درس را از صفر شروع کردم.» 

تقاطع مشکلات و ازدست‌دادن‌ها

سفارتی که در ایران نیست و پاسپورت را حین روند ویزا ضبط می‌کنند و محدودیت خروج از کشور، بخشی از مشکلات آرش شدند تا سفرش را بی‌بازگشت کنند: «تنها کاری که می‌شد کرد این بود که در هتل بمانم. من ترکی هم بلد نبودم و به‌عنوان یک فرد خارجی در این محیط این حس را داشتم که اصلاً هیچ راهی ندارم که بتوانم ذره‌ای حرکت کنم. نداشتن پاسپورت هم یک مسئله امنیتی بود، انگار هیچ هویتی نداشتم.» 

سختی‌ها با این سفر ترکیه برای آرش شروع نشدند و آنجا تمام هم نشد: «وقتی سفر طولانی می‌شود، نیازها دو حالت دارند، بعضی‌ها ساده هستند مثل لباس، کامپیوتر یا یک سری مدارک که یا دوباره تهیه می‌کنی یا مدارک را برای مثال آنلاین می‌فرستند و ذخیره می‌کنی. اما چیزهای خیلی متفاوت، یک‌سری روابط هستند که ازدست‌می‌روند. در آن‌زمان از بین تمام دوستانم فقط یکی، دو نفر از سفر من خبر داشتند، چون فکر می‌کردم یک سفر ساده دوهفته‌ای است. الان هم دوستانم همه در ایران هستند، با ۸ یا ۹ ساعت اختلاف زمان، این ارتباط‌ها را نمی‌شود آورد.» 

او در نهایت حرف‌هایش، علت برنگشتن را بیشتر از سربازی و مشمولیت می‌داند: «شاید اگر سربازی نبود ممکن بود که بتوانیم راحت‌تر به ایران برویم و همدیگر را دوباره ببینیم. اگر ۵۰ دیوار مانع این بازگشت و دیدارها باشد، سربازی دیوار خیلی محکمی است که افراد را واقعاً از هم دور می‌کند. اما غیر از سربازی، ۴۹ دیوار دیگر هم هنوز هست، متاسفانه شرایط ایران طوری شده که سربازی با تمام مشکلاتی که دارد هنوز قسمت کوچکی از همه مشکلاتی است که یک فرد تجربه می‌کند و حتی اگر هم سربازی نباشد، شرایط ایران امکان برگشتن را سخت می‌کند.»