جای خالی زنان در هیات رییسه مجلس/ آیا تفسیر رجل سیاسی به ریاست مجلس هم سرایت کرده است؟

زنان به عنوان نیمه از جمعیت کشورهمواره به دنبال رفع تبعیض‌های جنسیتی و برقراری عدالت جنسیتی بوده‌اند.

هرچه سالها به تقویم جمهوری اسلامی ایران اضافه می‌شود، حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی پررنگ‌تر نمایان می‌شود. از آمار بالای تحصیل و اشتغال زنان تا حضور در عرصه‌های مدیریتی و با نگاهی عرصه‌های قدرت . حضور زنان در مقام ریاست جمهوری به خاطر تعبیر مردانه از واژه رجل سیاسی همچنان جزو مطالبات زنان باقی مانده است  و حضور در کابینه های مختلف نیز از زمان پیروزی انقلاب شاید به تعداد انگشتان دست  برسد، ولی با گذشت زمان حضور زنان در عرصه های مختلف مدیریت های میانی بیش از پیش شده است، هرچند که با تصریح قانونی که در این ارتباط وجود دارد ، یعنی بر اساس برنامه ششم توسعه تعادل جنسیتی برای اداره و مدیریت جامعه ۳۰ درصد پیش بینی شده بود که هنوزبا گذشت دو سال از شروع اجرای این برنامه تا تحقق کامل این موضوع فاصله زیادی داریم.

موانع حضور حداقلی زنان در مجلس

متاسفانه زنان نه از قدرت لازم برای حضور در لیست‌های انتخاباتی برخوردارند و نه از توان اقتصادی مساوی با مردان در رقابت‌های انتخاباتی. در شهرهای تک‌نماینده برای انتخابات مجلس نیز هم این نابرابری غیرقابل انکار است.

ساختار سیاسی در کشور ما و تبع آن ساختارمشارکت سیاسی و احزاب ما  ساختاری مردانه است. این مسئله هم در تعداد، هم در ارکان و هم در کادر رهبری احزاب دیده می‌شود. برخی از احزاب حتی رکنی ندارند که پیگیر مسائل زنان باشد. این نشان می‌دهد غالب احزاب ایران هنوز ضرورتی برای مشارکت سیاسی زنان نمی‌بینند. در انتخابات به دفعات مسئله در حد شعار مطرح می‌شود. اما بعد از انتخابات  از دستور کار خارج می‌شود. مسلم است که با این وضعیت تغییری در میزان مشارکت سیاسی اتفاق نخواهد افتاد.

مسئله بعدی نگرشی است که اساساً مخالف حضور زنان در ساختار قدرت است. این نگرش معتقد است زن باید محدود به خانه و خانواده باشد. تکیه‌اش هم بر برداشتی یک سویه و متحجرانه از دین است  و در واقع ریشه فرهنگی این محدودیت در این میان حائز اهمیت است.

تعداد زنان در ادوار مختلف مجلس

در مجلس اول تنها 4 نماینده از 327 نماینده زن بودند که این تعداد در مجلس دوم و سوم هم تکرار شد. اما در مجلس چهارم تعداد نمایندگان حاضر در مجلس رشد بیش از دوبرابر داشت و مردم 9  خانم را به مجلس فرستادند. مجلس پنجم که رکورددار حضور زنان بود، 14 نماینده زن از 277 نماینده داشت که این تعداد در مجلس ششم و هفتم به عدد 13 تنزل پیدا کرد. در مجلس هشتم هم 8 نماینده زن در مجلس حضور داشت و این تعداد در مجلس نهم به 9 نفر رسید. پس از اعلام نتایج انتخابات مجلس دهم در دور اول مشخص شد که تعداد 14 زن پیروز شدند و یک نفر از آنها رد صلاحیت شد و ۱۳ زن به مجلس راه یافتند و 8 نماینده نیز به مرحله دوم رفتند. از ۸ نفر نماینده زن در دوره دوم ۵ نفر به مجلس راه یافتند.

تعداد نمایندگان زن در مجلس دهم

تنها زنان حاضر در هیات رییسه 10  دوره مجلس

مسئله حائز اهمیت در این میان آن است که چرا با وجود اینکه تعدادی از زنان در مجلس از ابتدای پیروزی انقلاب حضور داشتند ، سهیلا جلودار‌زاده نماینده مردم تهران در در ادوار پنجم، ششم، هفتم و دهم مجلس شورای اسلامی توانست در مجلس ششم به مدت چهار سال منشی هیئت‌رئیسه بود. در سال چهارم مجلس ششم نیز شهربانو امانی دیگر نماینده زن،  موفق به حضور در ترکیب هیئت‌رئیسه شد و بعد از آن  هیچ‌یک از نماینده‌های زن در دوره‌های بعدی مجلس نتوانستند چنین تجربه‌ای را تکرار کنند.

در مجلس هفتم و پس از استعفای سید احمد موسوی، نماینده اهواز و عضو هیئت‌رئیسه که از سوی محمود احمدی‌نژاد به سمت معاون امور پارلمانی و حقوقی او منصوب شده بود، شش نماینده زن داوطلب حضور در هیئت‌رئیسه شدند، نیره اخوان (نماینده اصفهان)، فاطمه رهبر (نماینده تهران)، عفت شریعتی (نماینده مشهد)، عشرت شایق (نماینده تبریز)، فاطمه آلیا و لاله افتخاری (نمایندگان تهران)،  اما رأی همکاران خود در مجلس را کسب نکردند.

اما در هیئت‌رئیسه سنی مجلس دهم،  فاطمه حسینی، نماینده تهران و سمیه محمودی، نماینده شهرضا، دو منشی هیئت‌رئیسه سنی بودند که در نوع خود رکوردی تازه محسوب می‌شد. در ۹ دوره پیش از آن تنها نفیسه فیاض بخش، نماینده تهران در مجلس چهارم در هیئت‌رئیسه سنی این مجلس به عنوان منشی حضور داشت.

غیاب زنان در هیئت‌رئیسه فراکسیون‌ها

اما تنها هیئت‌رئیسه مجلس نیست که نماینده‌های زن از آن سهمی نیافتند. فراکسیون امید و فراکسیون ولایت و فراکسیون مستقلین، سه فراکسیون مجلس دهم  بودند که در هیئت‌رئیسه آنها هم زنان حضور ندارند. فاطمه سعیدی، پروانه مافی، معصومه آقاپور، پروانه سلحشوری و فریده اولادقبا ۵ نماینده زن نامزد هیئت‌رئیسه فراکسیون امید بودند که موفق به اخذ آرای لازم نشدند.

در دوره‌های قبلی مجلس هم زنان در هیئت رئیسه فراکسیون‌های مهم و محوری مجلس حضور نداشتند. فراکسیون زنان و خانواده مجلس اما تنها فراکسیونی است که نمایندگان زن مجبور به رقابت با نمایندگان مرد برای هیئت‌رئیسه در آن نیستند. فراکسیونی زنانه که برای اولین بار در مجلس ششم شکل گرفت و در مجالس بعدی هم همه نمایندگان زن عضو این فراکسیون بوده‌اند، هرچند که در مجلس نهم، فاطمه آلیا و زهره طبیب زاده، نماینده‌های تهران در این مجلس عضو این فراکسیون نشدند.

تاکنون هیچ‌یک از نمایندگان زن در دوره‌های مختلف مجلس داوطلب ریاست مجلس نشده است.

وضعیت حضور زنان نماینده در هیات رییسه کمیسیون‌ها در ادوار مجلس

ریاست کمیسیون‌های تخصصی مجلس در هیچ‌یک از دوره‌های 10 گانه به زنان نماینده نرسیده است. زنان بیشتر در کمیسیون‌های فرهنگی و اجتماعی یا کمیسیون اصل ۹۰ عضو بوده‌اند و کمتر سراغ کمیسیون‌های اقتصادی یا سیاسی رفته یا موفق به عضویت در آنها شده‌اند. براساس آمار و گزارشانی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده زنان نماینده در ۹ دوره مجلس در بهترین حالت در سمت منشی یا نائب رئیس دوم یا دبیر دوم کمیسیون‌ها نقش ایفا کرده‌اند. گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی است که در مجلس اول، گوهرالشریعه دستغیب، منشی اول کمیسیون آموزش‌وپرورش آن دوره مجلس بود. مریم بهروزی در مجلس دوم و مجلس چهارم، منشی دوم کمیسیون ارشاد و هنر اسلامی و وسایل ارتباط‌جمعی بود و همین سمت را در مجلس سوم گوهرالشریعه دستغیب داشت.

در مجلس چهارم، قدسیه سیدی‌علوی (منشی اول کمیسیون بهداری و بهزیستی)، فاطمه همایون‌مقدم (منشی دوم کمیسیون فرهنگ و آموزش عالی)، مرضیه وحیددستجردی (منشی اول کمیسیون مشترک فرهنگ و آموزش عالی و بهداری و بهزیستی) و پروین سلیحی (منشی دوم کمیسیون مشترک فرهنگ و آموزش عالی و بهداری و بهزیستی) بودند.

در پنجمین دوره مجلس شورای اسلامی، الهه راستگو (نایب‌رئیس دوم کمیسیون امور اداری و استخدامی)، سهیلا جلودارزاده (منشی دوم کمیسیون کار و امور اجتماعی)، مرضیه صدیقی (مخبر کمیسیون مسکن و شهرسازی)، نفیسه فیاض‌بخش (منشی اول کمیسیون قضایی و حقوقی)، مرضیه حدیدچی‌دباغ (نایب‌رئیس اول کمیسیون امور دفاعی)، نفیسه سیدی‌علوی (مخبر کمیسیون سیاست خارجی)، نیره اخوان‌بی‌طرف (منشی دوم کمیسیون آموزش‌وپرورش)، مرضیه وحیددستجردی (رئیس کمیسیون امور زنان، جوانان و خانواده) بوده‌اند.

در مجلس ششم هم وحیده طالقانی (نایب‌رئیس دوم کمیسیون بهداشت و درمان)، فاطمه راکعی (نایب‌رئیس دوم کمیسیون فرهنگی)، اکرم مصوری‌منش (منشی اول کمیسیون فرهنگی)، الهه کولایی (نایب‌رئیس دوم تدوین آیین‌نامه داخلی)، فاطمه حقیقت‌جو (نایب‌رئیس دوم کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی)، جمیله کدیور (مخبر کمیسیون اصل نود در سال چهارم)، فاطمه خاتمی (مخبر کمیسیون بهداشت و درمان)، طاهره رضازاده (مخبر کمیسیون انرژی)، مهرانگیز مروتی (منشی اول کمیسیون بهداشت و درمان) بودند.

حضور زنان در دوره های بعدی مجلس هم چنین بود: فاطمه آجرلو (منشی دوم کمیسیون آموزش و تحقیقات)، هاجر تحریری (نایب‌رئیس دوم کمیسیون آموزش و تحقیقات)، عشرت شایق (منشی دوم کمیسیون اصل نود قانون اساسی)، رفعت بیات (منشی اول کمیسیون بهداشت و درمان)، لاله افتخاری (منشی اول کمیسیون فرهنگی)، عفت شریعتی (مخبر کمیسیون فرهنگی)، نیره اخوان‌بی‌طرف (منشی اول کمیسیون قضایی و حقوقی) و فاطمه رهبر (نایب‌رئیس دوم کمیسیون فرهنگی) در مجلس هفتم بودند و در مجلس هشتم، فاطمه رهبر (نایب‌رئیس دوم کمیسیون فرهنگی)، عفت شریعتی (نایب‌رئیس کمیسیون اجتماعی)، طیبه صفایی (نایب‌رئیس دوم کمیسیون آموزش و تحقیقات)، لاله افتخاری (دبیر اول کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی)، زهره الهیان (دبیر دوم کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی)، فاطمه آجرلو (دبیر دوم کمیسیون آموزش و تحقیقات)، نیره اخوان‌بی‌طرف (دبیر دوم کمیسیون قضایی و حقوقی) و فاطمه آلیا (دبیر دوم کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی).

در مجلس دهم نیز زهرا سعیدی مبارکه در کمیسیون اقتصادی ، سهیلا جلودارزاده و ناهید تاج الدین در کمیسیون اجتماعی ، فاطمه سعیدی و فریده اولاد قبا در کمسیون آموزش و تحقیقات ، پروانه مافی در کمسیون شوراها ، سیده حمیده زرآبادی در کمیسیون صنایع و معادن و سیده فاطمه ذولقدر در کمسیون فرهنگی عضو هیات ریسه این کمیسیون‌ها بودند.

** لزوم حضور زنان در هیات رییسه مجلس از نگاه فاطمه ذولقدر

فاطمه ذولقدر در نوشتاری در این باره گفته بود: رأی‌آوری زنان برای حضور در هیات رئیسه به بسیاری از امور بستگی دارد که این مساله را دشوارمی‌کند. با اینکه فراکسیون امید بیشترین تعداد نماینده را در بین سایر فراکسیون‌ها دارد، اما نباید فراموش کرد برای حضور زنان در هیات رئیسه باید در بین فراکسیون مستقلین و ولایی هم موافقانی با این مساله وجود داشته باشند، چراکه در این انتخابات برای گزینش نمایندگان به منظور رسیدن به کرسی هیات رئیسه هر نماینده باید حداقل رأی مدنظر را با توجه به تعداد آرای مأخوذه کسب کند. این میزان در هر صورت بیش از تعداد نمایندگان یک فراکسیون است.

وی تصریح کرده است: برای بالفعل شدن حضور زنان در هیات رئیسه باید تعامل و توافقی بین فراکسیون‌ها صورت گیرد. نباید اینگونه نگاه کرد که نیمی از جامعه را زنان تشکیل می‌دهند و جا دارد حداقل یک زن در هیات رئیسه مجلس وجود داشته باشد. حضور نماینده زنان در هیات رئیسه مجلس و شرکت کردنش در جلسات هیات رئیسه تاثیر زیادی در احقاق مطالباتی خواهد داشت که از جانب فراکسیون زنان عنوان شده است. بدون شک حضور یک نماینده زن در هیات ‌رئیسه علاوه بر جلوگیری از تضییع حقوق زنان و چشم‌پوشی از مطالبات آنان، در رسیدن آنان به جایگاه قابل ‌قبولی در مجلس نقش قابل توجهی ایفا خواهد کرد. حضوز یک زن در هیات رئیسه موجب آگاهی بیشتر زنان در بررسی لوایح و طرح‌ها می‌شود و تعامل بیشتر 17 نماینده زن حاضر در مجلس دهم با سایر بخش‌های مجلس را موجب خواهد شد. علاوه بر این در راستای حل کردن مشکلات و معضلات جامعه زنان و انعکاس بیشتر این معضلات به هیات ‌رئیسه هم تاثیر بسیار زیادی خواهد داشت.

حال اینکه کدامیک از زنان حاضر در عرصه قدرت مجلس وارد شوند و تاثیر گذار باشند سوالی است که پاسخ آن با نیازمند ثبت نام و در نهایت مشخص شدن نتایج بررسی صلاحیت ها نامزدهای یازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی است. همانطور که آذر منصوری قائم مقام حزب اتحاد ملت و زهره الهیان نماینده اسبق مجلس از جمله این زنان هستند که تاکنون برای یازدهمین دوره انتخابات مجلس ثبت نام کرده اند.

شهیندخت ملاوردی معاون زنان امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، زهرا شجاعی رییس مرکز مشارکت سیاسی زنان در دولت اصلاحات ، مرضیه وحید دستجردی وزیر بهداشت دولت نهم و  آذر منصوری، زهره الهیان ، الهه کولایی و فاطمه راکعی  از جمله زنانی هستند که تجربه حضور در عرصه قدرت را دارند و با حضور خود می‌توانند در مجلس تاثیرگذار باشند.