نقشه واشنگتن و اروپا در قبال برجام چیست؟

وجه مشترک این دو مقام آمریکایی، مخالفت ذاتی و اساسی آنها با توافق هسته‌ای می‌باشد. منابع خبری در غرب، اکثرا بر این باورند که ترامپ در نهایت قصد دارد با طرح دوباره ادعای عدم کارآمدی برجام، از این توافق خارج شود. به عنوان مثال، گاردین اخیرا در گزارشی به نقل از یکی از دیپلمات‌های اروپایی نوشته است که اروپای واحد، دیگر امیدی نسبت به باقیماندن ترامپ در توافق هسته‌ای با ایران ندارد. با این حال سوال اصلی اینجاست که نقشه نهایی آمریکا و اروپا در قبال برجام چیست؟ از سوی دیگر، رویکرد و استراتژی کشورمان در برابر خروج احتمالی واشنگتن از توافق هسته‌ای چه باید باشد؟

نقشه ترامپ در قبال برجام

بدون‌شک رئیس‌جمهور آمریکا از مواضع قبلی و سلبی خود در قبال توافق هسته‌ای با ایران عقب‌نشینی نخواهد کرد. ترامپ کماکان توافق هسته‌ای را بدترین توافق ممکن می‌داند و حتی بر سر همین موضوع، رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه سابق خود را برکنار و پمپئو را جایگزین وی کرد. برخی تحلیلگران غربی معتقدند که ترامپ در‌صدد «کسب امتیازات بیشتر در برجام» با استفاده از اهرم فشار می‌باشد.

انتصاب جان بولتون و پمپئو نیز در همین راستا قابل ارزیابی است. از سوی دیگر، ترامپ قصد دارد در صورت خروج احتمالی از برجام، کمترین هزینه ممکن را متقبل شود و ترو‌ئیکای اروپایی را نیز در این خصوص با خود شریک کند. لازم به ذکر است که جان بولتون، قبل از اینکه به سمت مشاور امنیت ملی آمریکا انتخاب شود، ضمن تاکید بر لزوم خروج واشنگتن از برجام تاکید کرده بود که در این خصوص لازم است شرکای اروپایی آمریکا نیز به واشنگتن ملحق شوند و رایزنی‌های لازم (در سطح دیپلماتیک) میان کاخ‌سفید و اروپا صورت گیرد.

برخی منابع خبری و تحلیلی در غرب نظر دیگری در این خصوص دارند. آنها معتقدند امکان دارد ترامپ خروج علنی آمریکا از برجام را اعلام نکند اما از تمدید تعلیق تحریم‌های ایران نیز خودداری کند! بدون شک این بازی یکجانبه و پیچیده، معنایی جز خروج آمریکا از برجام نخواهد داشت. ضمن آنکه رئیس‌جمهور آمریکا در عملیاتی‌کردن این بازی دوگانه ناتوان به نظر می‌رسد. واقعیت امر این است که با خروج ایالات‌متحده آمریکا از برجام، واشنگتن دیگر هدایتگر این معادله نخواهد بود.

اروپا همچنان سردرگم است

علی‌رغم اینکه به نظر می‌رسد آمریکا تصمیم نهایی خود را در خصوص توافق هسته‌ای با ایران اتخاذ کرده است، اروپا کماکان در این خصوص سردرگم به نظر می‌رسد. صدر اعظم آلمان و رئیس‌جمهور فرانسه قرار است در دو سفر جداگانه به ایالات متحده آمریکا، با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور این کشور دیدار کرده و در خصوص «برجام» و حفظ توافق هسته‌ای با او رایزنی کنند. این در حالی است که بسیاری از تحلیلگران مسائل بین‌الملل معتقدند انتصاب جان بولتون به عنوان مشاور امنیت ملی آمریکا به معنای عزم ترامپ برای خروج از برجام می‌باشد. از سوی دیگر، ترامپ همچنان بر سر موضوعاتی مانند گنجاندن توان موشکی ایران در برجام، بازرسی از اماکن نظامی ایران و وضع محدودیت‌های دائمی بر برنامه هسته‌ای ایران اصرار می‌ورزد. ترو‌ئیکای اروپایی نیز طی هفته‌های اخیر به ترامپ اعلام کرده‌اند که امکان تغییر برجام بر اساس شروطی که وی اعلام کرده است وجود ندارد.

سفر ماکرون و مرکل به کاخ سفید به صورت جداگانه و قبل از فرا رسیدن 22 اردیبهشت‌ماه (ضرب‌الاجل زمانی تعیین شده از سوی ترامپ) صورت می‌گیرد. این سفرها در حالی صورت می‌گیرد که میان بازیگران اروپایی نیز بر سر نحوه مواجهه با برجام اختلاف وجود دارد. اخیرا در جریان برگزاری نشست بروکسل، شاهد بروز اختلافات عمده‌ای میان سران کشورهای این مجموعه بر سر اعمال تحریم‌های موشکی و منطقه‌ای علیه کشورمان بودیم. ترو‌ئیکای اروپایی اصرار دارد که وضع تحریم‌های جدید علیه ایران برای جلوگیری از اقدام ترامپ مبنی بر خروج از برجام ضروری می‌باشد‌.

این در حالی است که برخی کشورهای اروپایی مانند ایتالیا‌، اسپانیا و اتریش معتقدند که این اقدام تنها منجر به بی‌اعتباری اتحادیه اروپا در نظام بین‌الملل خواهد شد و ترامپ نیز فارغ از اعمال یا عدم اعمال این تحریم‌ها، تصمیم نهایی خود را در خصوص خروج از برجام اتخاذ کرده است.

واقعیت امر این است که بازی پارادوکسیکال اروپا در برجام طی یک‌سال اخیر هزینه‌های زیادی برای ترو‌ئیکای اروپایی داشته است. «مهار آمریکا» وظیفه‌ای بوده است که ترو‌ئیکای اروپایی (به عنوان سه کشور امضا‌کننده برجام) از عهده آن بر نیامده‌اند.

استراتژی ایران در قبال لغو برجام

آنچه مسلم است اینکه اصلی‌ترین هدف ترامپ از تهدیدات یک‌ساله اخیر (در خصوص خروج از برجام) و اعمال فشار بر ترو‌ئیکای اروپایی، کسب امتیازات بیشتر از ایران بوده است‌؛ هدفی که رئیس‌جمهور آمریکا همچنان به دنبال آن است. بدیهی است که «اصرار بر خطوط قرمز سیاست خارجی»، «تاکید بر معامله‌ناپذیر بودن توان دفاعی کشور»، «تاکید بر عهد‌شکنی آمریکا در سطوح دیپلماسی رسمی»، «استفاده از ظرفیت‌های حوزه دیپلماسی عمومی در واکنش به اقدامات آمریکا» و «رایزنی فشرده دیپلماتیک با دیگر بازیگران بین‌المللی» از مهم‌ترین اقداماتی است که دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی کشورمان باید در مواجهه با دولت ترامپ صورت دهد.

از سوی دیگر، پاسخ جمهوری اسلامی ایران نسبت به خروج احتمالی آمریکا از برجام باید محکم، هوشمندانه و قاطعانه باشد. طی روزهای اخیر مقامات کشورمان صراحتا عنوان کرده‌اند که واکنش ایران نسبت به لغو توافق هسته‌ای برای آمریکا پشیمان‌کننده خواهد بود. بدیهی است که دولت ترامپ در صورت خروج از برجام، باید سخت‌ترین هزینه‌های ممکن را به لحاظ فنی، حقوقی، سیاسی و بین‌المللی بپردازد. بنابراین‌ تحولاتی که هم‌اکنون در کاخ‌سفید و در قبال برجام می‌گذرد، به مثابه آماده‌باشی برای دستگاه سیاست‌خارجی و اجرایی ما برای واکنش قاطعانه نسبت به نقض عهد آمریکاست.

اولتیماتوم مسکو به غرب در خصوص برجام

در حالی که عهدشکنی آمریکا و بازی دوگانه اروپا در قبال برجام همچنان ادامه دارد، روسیه و چین همچنان تاکید دارند که برجام قابل مذاکره (و اصلاح یا تغییر) مجدد نیست. «سرگئی لاوروف»، وزیر امور خارجه روسیه در نشست خبری با «وانگ ایی» همتای چینی خود تاکید کرده است:

«هرگونه تلاش برای تجدید‌نظر در توافق هسته‌ای ایران و نقض مفاد این توافق غیرقابل قبول است. اصرار آمریکا برای بازنگری در برجام نشان می‌دهد که این کشور مایل است تا به صورت یکجانبه در عرصه بین‌المللی وارد عمل شود و رویکردی یکجانبه در امور بین‌المللی داشته باشد. بخش مهمی از گفت‌وگوهای من و وزیر امور خارجه چین به توافق هسته‌ای ایران اختصاص داشت. به اعتقاد ما هرگونه تلاش برای بازنگری در این توافق هیچ ارتباطی با قطعنامه‌ای که در تأیید برجام به تصویب رسیده است ندارد و صرفا تلاش‌های جامعه بین‌المللی را تضعیف می‌کند... این روند، دیپلماسی در جهان را تضعیف می‌کند.»

در هر حال به نظر می رسد تقابل ایالات متحده آمریکا با روسیه و چین بر سر برجام طی هفته‌های آتی تشدید خواهد شد. از سوی دیگر، تروییکای اروپایی نیز چاره‌ای جز اتخاذ مواضعی شفاف‌تر در خصوص توافق هسته‌ای با ایران ندارد.

سوال اصلی اینجاست که آیا در آینده‌ای نزدیک شاهد اتحاد علنی‌تر دیگر اعضای 1+5 در مقابل ترامپ و دولت آمریکا (بر سر برجام) خواهیم بود یا به واسطه ادامه بازی دوگانه تروییکای اروپایی، این «اتحاد» همچنان شکلی کامل به خود نمی‌گیرد؟ در هر حال، پکن و مسکو علاوه بر اینکه دو بازیگر عضو 1+5 محسوب می‌شوند، در نظام بین‌الملل نیز دارای قدرت مانور موثری هستند. در چنین شرایطی دیالوگ 5 بازیگر غیر‌آمریکایی برجام، یعنی پکن، مسکو، برلین، پاریس و لندن در آینده‌ای نزدیک دیدنی خواهد بود.